Վերջին վիճակագրական տվյալները բացահայտում են անհանգստացնող պատկեր՝ վերջին շրջանում այդքան գովաբանված տնտեսական վերելքը իրականում հիմնված է եղել անկայուն հիմքերի վրա։ Երբ խորությամբ ուսումնասիրում ենք փաստերը, պարզ է դառնում, որ տնտեսական աճի շքեղ թվերի ետևում թաքնված են լուրջ կառուցվածքային խնդիրներ։

ՀՆԱ աճը․ Աճի անկայուն հիմքերըՀայաստանի տնտեսական աճի պաշտոնական ցուցանիշների վերլուծությունը հարցեր է առաջացնում երկրի տնտեսության իրական վիճակի մասին։ Պաշտոնական վիճակագրության ետևում թաքնված են մտահոգիչ միտումներ, որոնք պահանջում են վերաիմաստավորել երկրի տնտեսական կենսունակության մասին ընդունված պատկերացումները։

Առաջին գծապատկերն արտացոլում է Հայաստանի տնտեսական զարգացման անկայուն ընթացքը։ Երկարաժամկետ միջին աճի 4.5% ցուցանիշի համեմատ՝ վերջին տարիներին նկատվել են զգալի տատանումներ։ Հատկանշական է, որ 2022 թվականի տպավորիչ 12.6% աճին հաջորդել է նվազման տեմպ՝ 2023 թվականին հասնելով 8.3%-ի, իսկ 2024 թվականին՝ ընդամենը 5.9%-ի:

Այս նվազող միտումը վկայում է տնտեսության խնդիրների մասին: Ավելին, այս աճի գրեթե կեսը պայմանավորված է եղել առևտրի և ֆինանսական ծառայությունների ոլորտներով, որոնք իրենց հերթին ծանր կախվածություն ունեն արտաքին գործոններից, հատկապես՝ ռուսական կապիտալի ներհոսքից և ռուսական բիզնեսներից։Աճի պատրանքի իրական պատկերըՊաշտոնական վիճակագրությունը բացահայտում է աճի անկայուն պատկեր, որը հուշում է հայաստանյան տնտեսության խորքային թերությունները․2024թ․ աճի տեմպերը սրընթաց նվազել են։

Չորրորդ եռամսյակում տնտեսական աճը կազմել է ընդամենը 3.7%, մինչդեռ առաջին եռամսյակում այն 7.9% էր։2022-2024թթ․ ընթացքում աճի տեմպերը հետևողականորեն անկում են ապրել՝ 12.6%-ից (2022թ.) իջնելով 8.3%-ի (2023թ.) և հասնելով 5.9%-ի (2024թ.)։Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը, որը նախկինում տնտեսական աճի առաջամարտիկն էր, զգալի անկում է գրանցել 2023թ․ չորրորդ եռամսյակում (-2.8%), իսկ 2024թ․ երկրորդ եռամսյակում ցուցաբերել է աննշան աճ (4.5%):Այս ցուցանիշները լուռ վկաներն են Հայաստանի տնտեսության առջև ծառացած կառուցվածքային խնդիրների մասին։

Մինչև վերջերս առաջին հայացքից դինամիկ աճ ցուցաբերող տնտեսությունն այժմ դրսևորում է լճացման նշաններ՝ հատկապես բարձր ավելացված արժեք ստեղծող ճյուղերում:Երկրորդ գծապատկերում ներկայացված են 2024 թվականի ՀՆԱ աճին նպաստող բաղադրիչները:

Վերլուծությունը բացահայտում է տագնապալի պատկեր․ տնտեսական աճը խիստ անհամաչափ է և հիմնականում կենտրոնացած է ծառայությունների ոլորտում։ 5.9% աճի ապահովման հիմնական բաղադրիչներն են.

1.Առևտուրը (G)՝ 2.1 տոկոսային կետ,

2.Անշարժ գույքի գործունեությունը (L)՝ 1.6 տոկոսային կետ,

3.Ֆինանսական ծառայությունները (K)՝ 1.3 տոկոսային կետ,

4.Շինարարությունը (F)՝ 0.9 տոկոսային կետ,

5.Տեղեկատվություն և կապը (J)՝ 0.6 տոկոսային կետ։

Անհանգստացնող է, որ արտադրող և բարձր ավելացված արժեք ստեղծող ճյուղերը չեն հանդիսանում աճի շարժիչ ուժեր։ Ավելին, մի շարք կարևորագույն ոլորտներ բացասական ազդեցություն են թողել ընդհանուր աճի վրա.

Պետական կառավարում (O)՝ -0.9 տոկոսային կետ,Հանքարդյունաբերություն (B)՝ -0.2 տոկոսային կետ,

ՖՄԱՉԾ (Ֆինանսական միջնորդության անուղղակիորեն չափվող ծառայություններ)՝ -0.6 տոկոսային կետ։Մեր իրականացրած վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ոսկու վերաարտահանումից ստացված ավելացված արժեքը վճռորոշ դեր է խաղացել ՀՆԱ-ի աճի գործում։

Մեր նախկին հետազոտության մեջ նշել ենք, որ ոսկու վերաարտահանման «արդյունաբերությունը» մոտ 4 տոկոսային կետի ներդրում է ունեցել, առևտուրը՝ 3 տոկոսային կետ, ֆինանսական ծառայությունները՝ 1.1 տոկոսային կետ, մինչդեռ տնտեսության մնացած ճյուղերը միասին արձանագրել են -0.1% անկում։ Ինչպես արտացոլված է մեր նախորդ վերլուծության մեջ՝ այս ոսկե վերաարտահանման գործունեությունը կազմում է արտահանման մոտ 61.4%-ը և հանդիսանում է իրական տնտեսական անկումը քողարկող հիմնական գործոն։

«Թանկարժեք» էֆֆեկտ․ Ոսկու վերաարտահանման քողըԱյս տնտեսավիճակագրական դրամայի առանցքում ոսկու վերաարտահանման երևույթն է, որը թափ է ստացել 2023թ․ նոյեմբերից և շարունակվել է մինչև 2024թ․ մայիս։ Այս գործոնը արհեստական կենսունակություն է հաղորդել Հայաստանի աճի ցուցանիշներին։ Սակայն փաստերը ցույց են տալիս, որ սա անցողիկ բնույթ ունի և ամուր հիմքեր չունի:Տնտեսության ճյուղերը և դրանց ներդրումը

Ճյուղերի կատարողականի ակնարկԵրրորդ գծապատկերը ցուցադրում է աճի տեմպերի էական տարբերություններ տարբեր ճյուղերի միջև, ինչը վկայում է, որ տնտեսական աճը ոչ միայն անհավասարաչափ է բաշխված, այլև կայուն չէ։

Հիմնական եզրահանգումներ․

• ՏՏ ոլորտը (J), որը 2023 թվականին հանդիսանում էր աճի առաջատար շարժիչներից մեկը՝ գրանցելով 34.5% տարեկան աճ, այժմ հայտնվել է դժվարությունների մեջ։ 2024թ․ այն արձանագրել է 11.9% աճ։

• Այլ ոլորտների աճը նույնպես դանդաղում է գրանցել։

• Առևտուրը, որը հանդիսացել է 2024թ․ տնտեսական աճի հիմնական շարժիչ ուժը, 2024թ․ գրանցել է 16.8% աճ, համեմատած 2023թ․ 23.5% տնտեսական աճի հետ։

• Նկատելի աճել են անշարժ գույքի հետ կապված գործարքները և ֆինանսական ոլորտը։Այստեղ անշարժ գույքի գործառնությունների զգալի ներդրումը առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի։ Այն ներառում է «Սեփականատերերի կողմից զբաղեցրած բնակարանների համար ենթադրյալ վարձավճարի արժեքը», ըստ էության գնահատելով Հայաստանի բոլոր բնակարանների պոտենցիալ վարձավճարը՝ անկախ նրանից, դրանք սեփականատիրոջ կողմից են զբաղեցված, թե վարձակալված։ Սա նշանակում է, որ 5.9% աճի մոտ մեկ երրորդը վերագրվում է անշարժ գույքի շուկայական արժեքի աճին, ինչը երկարաժամկետ հեռանկարում կայուն հիմք չի կարող համարվել։

Եվ քանի որ այս պահին անշարժ գույքի շուկայում առկա է բնակարանների գնի անկում, ապա հնարավոր է որ այս ճյուղի աճը չունենա երկարաժամկետ հիմք և 2025թ․ նույն տեմպով չնպաստի ՀՆԱ-ի աճին։

Տնտեսական աճի կայունությունը4-րդ գծապատկերը պատկերում է ՀՆԱ աճը ըստ եռամսյակների, որտեղ յուրաքանչյուր եռամսյակ ներկայացնում է աճը նախորդ տարվա նույն եռամսյակի համեմատ։

Այստեղ մտահոգիչն այն է, որ 2024թ․ վերջին եռամսյակը համեմատած 2023թ․ վերջին եռամսյակի հետ գրանցվել է ընդամենը 3.7% աճ՝ համեմատած տարեկան 5.9% ցուցանիշի հետ։ Ընդհանուր եռամսյակային ցուցանիշների կտրվածքով տնտեսական աճի դանդաղումը ավելի տեսանելի է։

Աճի շարժիչ ուժերի վերլուծությունԳծապատկեր 5-ը ցույց է տալիս Հայաստանի տնտեսական աճին նպաստող գործոնները ըստ եռամսյակների։ Մի քանի էական դիտարկումներ են ընդգծման արժանի․Երկարաժամկետ միջին աճ․ Հայաստանի երկարաժամկետ միջին տնտեսական աճի տեմպը մոտ 4.5% է։ Ցանկացած համակարգ ձգտում է վերադառնալ իր երկարաժամկետ միջինին, եթե չկան տվյալ համակարգում որակական փոփոխություններ, որոնք կարող են ապահովել կայուն, երկարաժամկետ ավելացված արժեքի ստեղծում։

Հետհամաճարագային վերականգնում․ 2020թ․ COVID-19 համավարակից և 44-օրյա պատերազմից հետո տնտեսությունը ցուցաբերեց վերականգնման նշաններ։ Տնտեսության հիմնական ճյուղերը ապահովեցին տնտեսական աճի մոտ 4.5%-ը։

ՏՏ ոլորտի ներդրում․ ՏՏ ոլորտը (J) ապահովեց աճի մոտ 1-2.5 տոկոսային կետը, հիմնականում Ռուսաստանից վերաբնակեցված ՏՏ մասնագետների ներհոսքի շնորհիվ։ Սակայն այս ոլորտը վերջին երեք եռամսյակում խորը անկում է ապրում։

Ֆինանսական ծառայություններ և առևտուր․ 2022 թվականի սկզբից ՀՆԱ հիմնական հավելաճն ապահովվել է ֆինանսական ծառայությունների (K) և առևտրի կողմից (G)։ Հարկ է արձանագրել, որ Ռուսաստանից մեծ ծավալով կապիտալի ներհոսքի արդյունքում՝ բանկային համակարգի զուտ շահույթը 2022 թվականին եռապատկվեց։

Ընդհանուր առմամբ միայն ՏՏ և բանկային ոլորտը արտաքին ազդակի հիման վրա ապահովեցին 2022թ․ 12.6% աճի գրեթե կեսը։

Գծապատկերից երևում է, որ 2023թ․ կեսից ՏՏ ոլորտը, հանքարդյունաբերությունը, պետական կառավարումը, ինչպես նաև այլ ծառայությունները չեն ապահովում նույն աճի տեմպը, ինչ 2022 թվականին։

Նկատվում է անշարժ գույքի և բանկային համակարգի զգալի նպաստումը վերջին տնտեսական աճի մեջ։Կախվածությունը ժամանակավոր և արհեստական գործոններիցՏվյալները հստակորեն վկայում են, որ Հայաստանի տնտեսական աճը մեծապես պայմանավորված է եղել արտաքին գործոններով․2022 թվականին Ռուսաստանից եկավ զգալի կապիտալի ներհոսք։

2023 թվականի նոյեմբերից սկսած խոշորածավալ ոսկու վերաարտահանումը արհեստականորեն բարձրացրեց աճի ցուցանիշները:Աճը հիմնականում ապահովվում է առևտրի, անշարժ գույքի և ֆինանսական ծառայությունների կողմից, որոնք խիստ կախվածություն ունեն արտաքին գործոններից:

Այս գործոնները, թեև կարճաժամկետ խթան են հանդիսանում, չեն կարող դիտարկվել որպես կայուն, երկարաժամկետ տնտեսական աճի երաշխավորներ։

Նման պայմաններում տնտեսական աճը անխուսափելիորեն ձգտելու է իր երկարաժամկետ միջին ցուցանիշին։Հարկաբյուջետային հետևանքներըՏնտեսական աճի կայունության հետ կապված խնդիրները անմիջական ազդեցություն են թողնում Հայաստանի հարկաբյուջետային իրավիճակի վրա։Ներկայումս առկա է հարկային եկամուտների զգալի մոտ 8% թերհավաքագրում։ Այս բացը հանգեցնում է բյուջետային ծախսերի հնարավոր կրճատման քննարկումների։

ԵզրակացությունՀՆԱ-ի վերջին տվյալները և ճյուղային վերլուծությունները մտահոգիչ պատկեր են ուրվագծում Հայաստանի տնտեսական ապագայի համար։ Արտաքին գործոններից Հայաստանի տնտեսության խոր կախվածությունը և ոսկու վերաարտահանման նման գործունեությունից ստացվող ժամանակավոր խթանները ցույց են տալիս, որ առանց էական կառուցվածքային բարեփոխումների, բարձր աճի տեմպերի պահպանումը անհնարին է դառնալու։Ներկայիս պայմաններում, ՀՆԱ աճի մեր երկարաժամկետ կանխատեսումները այս պահին հուսադրող չեն։

Առանց կայուն, երկարաժամկետ ավելացված արժեքի աճի կենսունակ հիմքի, Հայաստանը կարող է շարունակել տնտեսական պատրանքների հետապնդումը՝ իրական բարգավաճման կառուցման փոխարեն։ Առաջիկա ամիսները և տարիները վճռորոշ կլինեն՝ որոշելու, թե արդյոք երկիրը կկարողանա ուղղություն վերցնել դեպի ավելի կայուն տնտեսական ռազմավարություններ, թե կշարունակի հիմնվել ոչ կայուն և ժամանակավոր աճի գործոնների վրա»։