Արցախի մասին հաճախ է խոսվում ու գրվում, սակայն շատ հարցերի վերաբերյալ գիտական հիմքերը կամ հստակեցված չեն, կամ շրջանառության մեջ չեն: Ուստի, սրանով սկսում եմ ՛՛Հարյուր հարց ու պատասխան Արցախի և Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության մասին՛՛ շարքը:

1. Ե՞րբ է Ղարաբաղի խանությունը միացվել Ռուսաստանի կայսրությանը

1805թ. մայիսի 14/26-ին Կովկասում Ռուսական կայսրության զորքերի հրամանատար գեներալ Պավել Ցիցիանովի (1754-1806թթ.) և Շուշիի Իբրահիմ խանի միջև կնքվել է պայմանագիր, որով վերջինս ճանաչել է Ռուսաստանի կայսրության գերագահությունը: Պայմանագրի առաջին հոդվածն ամրագրում է. 
Հոդված առաջին. «Ես՝ Շուշիի և Ղարաբաղի խան Իբրահիմս, իմ և իմ ժառանգների անունից հավերժորեն դուրս եմ դնում իմ անձը Պարսկաստանի կամ որևէ այլ երկրի ենթակայությունից կամ պատիվներից: Ւ լուր ամբողջ աշխարհի ես հայտարարում եմ, որ չեմ ճանաչի որևէ մեկին որպես ինձ տիրակալ, բացի Նորին կայսերական վսեմությունից՝ համայն Ռուսիո կայսրից, ու նրա գահի ժառանգներից: Ես խոստանում եմ հավատար¬¬մություն նրա գահին որպես մի նվիրյալ ստրուկ: Որի համար երդվում եմ Ղուրանի վրա:»
Артикулъ первый: “Я, Ибрагим ханъ Шушинскій и Карабагскій, именемъ моимъ, наслѣдниковъ и преемниковъ моихъ торжественно навсегда отрицаюсь отъ всякаго вассальства или, подъ какимъ бы то титуломъ не было, отъ всякой зависимости отъ Персіи или иной державы и симъ объявляю предъ лицомъ всего свѣта, что я не признаю надъ собою и преемниками моим инаго самодержавія, кромѣ верховной власти Е II В Всероссійскаго великаго Г И и Его высокихъ наслѣдниковъ и преемниковъ престола Всероссійскаго Императорскаго, обѣщевая тому престолу вѣрность, яко вѣрноподланный рабѣ онаго, – въ чемъ и долженъ дать присягу по обычаю на святомъ Коранѣ.” [1]
Article one: “I, Ebrahim Khan of Shushi and Karabagh, in my name and that of my heirs, remove myself forever from the vassalage or honors of Persia or any other state. I declare before the entire world that I do not recognize anyone as my liege, except His Imperial Majesty, the Emperor of All the Russians and his heirs to the throne. I promise loyalty to that throne as a devoted slave. I swear to this by Holy Qur’an.” [2]

Պարսկաստանը Ռուսական կայսրության կողմից Ղարաբաղի նվաճումը ճանաչել է Գյուլիստանի խաղաղության պայմանագրով (12 /24/ հոկտեմբերի, 1813թ.), որով վերջ է տրվել 1804-1813թթ. ռուս–պարսկական պատերազմին: Սույն պայմանագրի վավե¬րաթղթերը փոխանակվել են Թիֆլիսում՝ 3/15 սեպտեմբերի, 1814թ.: Գյուլիստանի պայմանագրի երկրորդ հոդվածը մասնավորապես ասում է.
Հծ. II. «Քանզի երկու Բարձր տերությունների միջև նախնական հարաբերությունների միջոցով արդեն իսկ փոխադարձաբար համաձայնեցվել է, որ խաղաղությունը կհաստատվի status quo ad presentem-ի հիման վրա, այսինքն, յուրաքանչյուր կողմ կմնա այն հողերի, խանությունների և կալվածքների տիրապետողը, որոնք գտնվում են իրենց իշխանության ներքո, ուստի Ռուսաստանի Կայսրության և Պարսից պետության միջև սահմանն այսուհետ պիտի լինի հետևյալ գիծը... Նման կերպ և վերոնշյալ սահմաններում, եթե կողմերից մեկը խախտի մյուսի գիծը, դա կշտկվի Բարձր տերությունների հանձնակատարների քննությամբ status quo ad presentem-ի հիման վրա:»
Ст. II. “Поелику чрез предварительные сношения между двумя Высокими Державами, взаимно соглашенось уже, чтобы постановить мир на основании Status quo ad presentem, то есть, дабы каждая сторона осталась при владении теми землями, Ханствами и владениями, какие ныне находятся в совершенной их власти; то границею между Империею Всероссийскою и Персидским Государством, от сего времени впредь, да будет следующая черта… Равным образом и в вышеупомянутых границах, ежели что перейдет за черту той или другой стороны, то по разобрании Комиссарами обеих Высоких Держав, каждая сторона, на основании Status quo ad presentem, доставить удовлетворение.” [3]
Article 2: “The status quo ad presentum having been agreed on as the basis of treating in virtue of this arrange¬ment, the several districts hitherto possessed by the respective States shall remain under their subjection, an the frontier is determined in the manner under written. ... If the possessions of either of the High Contracting Parties shall have been infringed on by the above-mentioned boundaries, the Commissioners shall rectify it on the basis of the status quo ad presentem.” [4]

Հետագա տարիներին՝ 1806, 1812, 1822թթ., չնայած հավատարմության խոստումին, Ղարաբաղի խաները և նրանց ժառանգները դրժեցին իրենց խոստումը՝ ապստամբելով կամ ընդվզելով Ռուսաս-տանի դեմ, ուստի Կովկասում ռուսաստանյան զորքերի հրամանատար գեներալ Այեքսեյ Երմոլովը (1777-1861թթ.) 1822թ. դեկ. 14/26-ին լուծարեց Ղարաբաղի խանությունը և այն անմիջականորեն մտցրեց Ռուսաստանի կայսրության կազմի մեջ: [5]

Ամփոփում. Ղարաբաղի խանության de facto միացումը Ռուսաստանի կայսրությանը տեղի է ունեցել 1805թ.-ին, իսկ de jure՝ 1813թ.-ին:

Հղումներ
1. Պայմանագրի ամբողջական ռուսերեն տեքստը տե'ս. Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, (т. 1-12, под ред. А.П.Берже, Тифлис, 1866-1904), т. II, 1868, док. 1436, с. 705.
2. Պայմանագրի ամբողջական անգլերեն թարգմանությունը տե'ս. The 1823 Russian Survey of the Karabagh Province: A Primary Source on the Demography and Economy of Karabagh in the early 19th Century, ed. and commentary by George A. Bournoutian, Costa Mesa, 2011, p. 413-6. 
3. Ռուսերեն տեքստը հրապարկվել է. Полное собрание законов Российской империи. Собрание первое. Том 32. 1812-1815, СПб., 1830, c. 641-5. Ինչպես նաև. Юзефович Т. Договоры России с Востоком. Политические и торговые. Спб, 1869, с. 208-14. 
4. Պայմանագրի ամբողջական անգլերեն թարգմանությունը տե'ս. A Collection of Treaties, Engagements, and Sanads Relating to India and Neighbouring Countries, completed by C.U.Aitchison, Calcutta, 1892, vol. X, app. No. 5, p. x-xiii. Ինչպես նաև. Treaty of Peace (Gulistan): Russia and Persia, in: The Middle East and North Africa in World Politics, A Documentary Record, vol. 1, 1535-1914, ed. by J.C.Hurewitz, 1975, p. 197-201. 
5. The 1823 Russian Survey of the Karabagh Province: A Primary Source on the Demography and Economy of Karabagh in the early 19th Century, ed. and commentary by G.A.Bournoutian, Costa Mesa, 2011, p. X.